Hoe gebruikt u medicinale planten?

Kruidenthee: infusie, decoctie, maceratie

Het doet ons een beetje denken aan de tijd van onze grootmoeders, deze kruidenthee. Het is de bekendste manier van verwerken van met name gedroogde planten om zo te profiteren van de gunstige eigenschappen (1). Het algemene principe is eenvoudig: dompel planten onder in water teneinde de in water oplosbare bestanddelen uit de plant te verkrijgen. Deze zeer algemene omschrijving omvat allerlei verschillende bereidingswijzen die elk weer een eigen extractiemethode kennen.

Infusie: voor fragiele planten

Het is populair als drankje, maar ook als plantaardige behandeling: infusie. Hierbij giet men borrelend maar niet kokend water (van ongeveer 80-90°C) op de plant om zo de gevoeligste stoffen in de plant te sparen. Het is met name bedoeld voor de fragiele delen, zoals bloemen en bladeren, en voor aromatische planten, die rijk zijn aan de vluchtige stoffen waarvan men essentiële oliën maakt.

Hoe lang de infusie duurt hangt met name af van de plantendelen die gebruikt worden. Reken op 5 minuten voor bloemen of aromatische stoffen die bitterheid ontwikkelen. Voor de infusie van bladeren (bijvoorbeeld van moringa, dat helpt de suikerspiegel in balans te houden) kunt u tot 10 minuten aanhouden (2-3).

Om zo veel mogelijk werkstoffen te verzamelen en te behouden, is het belangrijk om het kopje met de infusie altijd af te dekken en de plant na de infusie goed leeg te persen.

Decoctie: voor de hardere plantendelen

Voor de hardere en vezelrijke plantendelen, zoals zaden, wortels en schorsdelen - is decoctie de aangewezen methode. Het verschil tussen de intensieve extractiemethode en infusie is dat deze methode koud start.

De plant wordt vaak vermalen zodat de bestanddelen nog beter oplossen. Vervolgens wordt dit mengsel in koud water gedaan dat heel geleidelijk aan de kook gebracht wordt. Men laat het vervolgens enkele minuten koken en vervolgens stopt men de verhitting. Vervolgens haalt men het van het vuur, dekt men het af en laat men het verder trekken. Daarna hoeft men alleen het ingedikte geheel nog te filteren (waarbij men het goed samenperst). Vervolgens kan het gedronken worden.

Hoe lang het geheel moet koken en daarna nog moet trekken, is afhankelijk van de planten en de gebruikte plantendelen. Nemen we bijvoorbeeld de decoctie van brandnetelwortel (dat bijdraagt aan een gezonde prostaat), dan is het klassieke advies om het mengsel 1 minuut te laten koken en het daarna nog 10 minuten te laten rusten (4).

Koude maceratie: voor planten met slijmstoffen

Planten die slijmstoffen produceren, scheiden in contact met water een verzachtende en gelachtige stof af die werkt als weekmaker en die laxerende eigenschappen heeft (5). Dit is bijvoorbeeld het geval bij de wortel van heemst, de malvabloesem, maar ook bij lijnzaad en psyllium (6-8).

Om ervoor te zorgen dat de slijmstof voldoende tijd heeft om op te zwellen in de vloeistof, laat men de planten 10 uur weken in koud water. We noemen dit koude maceratie of koude infusie. Dit procedé is met name geschikt voor planten met zogenaamde thermolabiele bestanddelen (stoffen die aangetast worden door warmte).

In tegenstelling tot alcohol beschikt water niet over de juist eigenschappen om stoffen te conserveren. Om elke vorm van bacteriegroei te vermijden, is het belangrijk om de maceratiefase niet te lang te laten duren en het verkregen aftreksel binnen 24 uur te drinken.

Moedertinctuur

De moedertinctuur (ook wel 'alcoholaat' genoemd) wordt gebruikt voor het maken van homeopathische geneesmiddelen. Het ontstaat door de maceratie van een verse plant in sterke alcohol, idealiter met een alcoholpercentage tussen de 60 en 90%, waarbij men het geheel enkele dagen tot enkele weken laat macereren. Onder de bekendste planten waarbij dit wordt toegepast vallen calendula, arnica en harpagophytum, dat goed is voor de spijsvertering (9-10).

Deze bereiding vereist een strikte, zeer nauwkeurige werkwijze en is moeilijker zelf uit te voeren. Het is met name belangrijk om het vochtigheidsgehalte van de plant te weten voordat men de juiste ratio kan bepalen van de plant en de alcohol. In de Franse apothekersboeken bevat een alcoholaat 10 delen alcohol voor 1 plantendeel (droog gewicht).

Men gebruikt de zeer geconcentreerde moedertinctuur meestal in druppelvorm, maar het kan ook plaatselijk worden aangebracht of opgelost worden in een glas water. Vanwege het hoge alcoholgehalte wordt de moedertinctuur afgeraden voor zwangere of zogende vrouwen. Ook is deze niet geschikt voor mensen met leverziektes of een gevoelige maag.

Plantenextracten

Plantenextracten lijken veel op de moedertinctuur, maar het verschil is dat hier geen alcohol wordt gebruikt als oplosmiddel. De werkstoffen worden meestal geëxtraheerd door maceratie in water of glycerine. Vervolgens verkrijgt men een vloeibaar extract.

Dit vloeibare extract kan vervolgens omgezet worden in een zacht extract of een droog extract, waarbij het oplosmiddel geheel of gedeeltelijk wordt verwijderd. Dit gebeurt door middel van lyofilisatie (oftewel drogen door bevriezing en sublimatie) of door verneveling (zeer snelle verstuiving in een afgesloten box waardoor een warme luchtstroom gaat).

Droge plantenextracten worden vooral gebruikt voor de nauwkeurige voorbereiding van voedingssupplementen in de vorm van capsules, en in mindere mate, in de vorm van tabletten.

Het belangrijkste aspect hierbij is het proces van de standaardisering (of normalisering), dat ervoor zorgt dat elke capsule een minimaal en constant gehalte bevat aan werkstoffen. Zo zorgt men ervoor dat de concentratie in elke pot en elke nieuw geproduceerde batch hetzelfde is. In principe is het de meest betrouwbare wijze van medicijnbereiding als men kijkt naar stabiliteit en effectiviteit. Het merendeel van de supplementen van SuperSmart is afkomstig van medicinale planten die op deze wijze gefilterd zijn.

Neem bijvoorbeeld de bladeren van Bacopa monnieri die bijdragen aan het behoud van de cognitieve functies: ze danken hun noötropische eigenschappen aan hun gehalte aan baccosides (11). Van een supplement met een hoge dosis van deze specifieke saponinen mag men de best mogelijke resultaten verwachten.

Poeders van planten

De afgelopen jaren zien we dat poeders van planten steeds gewilder zijn omdat ze gemakkelijk op te lossen zijn in bijvoorbeeld een smoothie of in vinaigrette. In de farmaceutische industrie dienen de poeders ook voor het maken van tincturen, capsules en tabletten.

De poeders verschillen in korrelgrootte en kunnen afkomstig zijn van gedroogde, vermalen en gezeefde plantendelen. Deze bereidingsvorm is met name geschikt voor vezelachtige planten die minder geschikt zijn voor infusie en voor planten die rijk zijn aan mineralen.

Een van de bekendste planten op dit gebied is spiruline in de vorm van vlokken, dat de kracht en de vitaliteit bevordert. Het heeft ook nog eens een ongekend hoge voedingswaarde: plantaardige eiwitten, magnesium, vitamine A, B, E, K.... (12)

Denk ook aan de poeder van maca, die de seksuele activiteit en de vruchtbaarheid bevordert. Het kan bijvoorbeeld opgelost worden in een warme drank (13-14).

Helaas zijn poeders in verhouding met de plant zelf minder stabiel (grote kans op oxidatie). Ook kan het zo zijn dat er bepaalde werkzame principes verloren gaan door het maalproces.

Kompressen, brijomslagen en lotions

Medicinale planten kunnen ook direct op de huid toegepast worden, bijvoorbeeld middels brijomslagen, kompressen en lotions.

Bij een brijomslag brengt men de plant direct op de huid aan. De plant wordt bij voorkeur vooraf met warm water wat zachter gemaakt of vermalen tot een brij. Laat de brij ongeveer 20 minuten op de huid zitten en herhaal zo nodig na enkele uren deze procedure.

Denk bijvoorbeeld aan groene klei, dat reinigende eigenschappen heeft en verlichtend werkt, met name voor de gewrichten. Of aan een brijomslag op basis van gember, dat bijdraagt aan een gezonde ademhaling en dat met name geschikt is voor het afvoeren van slijm (15-16).

Een kompres is eigenlijk gebaseerd op hetzelfde principe: men gebruikt een schone doek die gedrenkt is in een infusie of een decoctie van planten.

Bij lotions gaat het op sterk verdunde bereidingen van planten: infusies, decocties en verdunningen van moedertincturen... Ze zijn mild en kunnen bijvoorbeeld op het lichaam gesmeerd worden om spierspanningen op te heffen of om de geïrriteerde huid te verzachten en roodheid te verminderen - denk dan met name aan lotions op basis van echte kamille of hamamelis (17-18). Een oogbad, bijvoorbeeld op basis van korenbloem kan verlichting brengen voor ogen die langdurig naar een scherm hebben gekeken.

Andere gebruikstoepassingen van medicinale planten

De toepassingsmogelijkheden van medicinale planten zijn enorm en is het dan ook onmogelijk om een uitputtende lijst op te stellen van alle toepassingen.

We willen in elk geval nog wel even noemen dat u ze ook kunt gebruiken:

• als essentiële olie (aromatherapie) en als hydrolaat (hydrotherapie) (19);
• als maceraat van knoppen en scheuten op glycerinebasis (gemmotherapie) (20);
• als wijn of medicinale alcohol, als aperitief of digestief;
• als basis voor inhalatie voor het losmaken van de luchtwegen;
• als aromatisch bad voor het ontspannen van de spieren;
• als zitbad voor doorbloedingsproblemen in het rectum;
• als mondbad voor mond- en tandproblemen (21);
• als gorgelmiddel voor een geïrriteerde keel.